Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 1095 n.3 – stwierdza, że „niezdolni do zawarcia małżeństwa są̨ ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są̨ zdolni podjąć́ istotnych obowiązków małżeńskich”1 Wypracowanie definicji powyższego kanonu, jest wynikiem prac wielu kanonistów i praktyki jurysprudencji. Od czasów średniowiecznych zauważano, że wpływ na skutek prawny zawieranego małżeństwa mogą mieć czynniki dotyczące psychiki2. Wyniku prac – prawnicy, doszli do wniosku, że aby zawrzeć ważne małżeństwo, nupturienci muszą wykazać się posiadaniem niezbędnej wiedzy i rozeznania intelektualnego3.
W późniejszym okresie, w momencie zintensyfikowanej pracy nad rozwojem nauk prawnych, wielu autorów św. Tomasz z Akwi- nu, Mikołaj de Tudeschis, Marcin de Alspilcuet czy Benedykt XIV13, definiowali tzw. „używanie rozumu” za niezbędny podstawowy warunek psychicznej zdolności do ważnego zawarcia małżeństwa4. Wymagania dotyczyły podstawowego zrozumienia natury oraz przymiotów i obowiązków małżeńskich. Taka zasada została określona w prawie rzymskim ad impossibile nemo tenetur, którą kontynuowali dekretaliści wprowadzając stwierdzenie: nemo potest ad impossibile obligami5.
Ukształtowanie kanonu 1095 n.3 zawdzięczamy przede wszystkim wypracowaniu tej definicji przez Sobór Watykański II. W konstytucji duszpasterskiej o Kościele – odnajdziemy uzupełnioną definicję małżeństwa. Małżeństwo jest wspólnotą życia i miłości, jest aktem osobowym poprzez który małżonkowie wzajemnie się sobie oddają i przyjmują6. W przed soborowej definicji małżeństwa jako cel podstawowy zostało uznane zobowiązanie dotyczące przede wszystkim zrodzenia potomstwa, obecnie zostały wskazane również inne wartości życia małżeńskiego. Rozbudowanie definicji życia małżeńskiego w zakresie uzupełnienia nowych celów realizacyjnych oraz coraz częstsza praktyka sądów kościelnych a także rozwód nauk psychologicznych – w konsekwencji doprowadziły do powstania nowego kodeksu7. Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego promulgowany został 25 stycznia 1983 roku. Kodeks zawiera opracowany kan. 1095 n.3.
W krótkim czasie po wprowadzeniu do postępowań kościelnych – kodeksu prawa kanonicznego z roku 1983, nastąpił wzrost spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa z tytułu kan. 1095 n.3 – czyli z tytułu niezdolności psychicznej do ważnego zawarcia związku małżeńskiego. Niezdolność natury psychicznej była i jest obecnie najczęściej udowadnianym tytułem prawnym w kwestii potwierdzeń dotyczących nieważnie zawartych małżeństw.
Sądy kościelne nie prowadzą postępowań o rozwód, w związku z tym strony uważające, że ich małżeństwo się rozpadło i na podstawie rozkładu pożycia nie będą wstanie stwierdzić, że ich małżeństwo jest nieważne – nieuwodnienie przeszkody małżeńskiej, równoznacznie jest z dalszym ważnym trwaniem małżeństwa. Strona lub strony wspólnie muszą udowodnić w trakcie postępowania o nieważność małżeństwa, że obie lub któraś ze stron, w wyniku posiadanych przeszkód zawarła związek małżeński nieważnie. Bardziej szczegółowo można tą zasadę określić. Na podstawie niezdolności natury psychicznej jako wejście w związek małżeński z określonymi przez prawo niedyspozycjami emocjonalnymi. Strona powinna udowodnić, że niezdolność psychiczna strony okazała się na tyle poważna, że zdeterminowała w sposób problematyczny światopogląd małżeński.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku znacznie rozszerzył definicję, dotyczącą przyczyn stwierdzających nieważność małżeństwa z powodu niezdolności natury psychicznej. Poprzedni kodeks KPK określał zdolność do ważnego zawarcia związku małżeńskiego przede wszystkim poprzez określenie funkcji poznawczych, aktualny kodeks prawa kanonicznego dodatkowo zdolność do życia małżeńskiego od poprawnego działania procesów wolitywnych i emocjonalnych. Podczas soboru watykańskiego II, prawodawca zwiększył uwagę na zasady prawa naturalnego i na naturalnych zdolnościach osoby. W związku z tym w prawie kanonicznym została wprowadzona norma prawna odwołująca się do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich. Zasady prawne zostały opracowane i zawarte w kanonie 1095 n.2 i 3 KPK. Kanoniczny prawodawca zawarł w tym kanonicznie zasady wynikające z prawa naturalnego, według których – nikt nie może być zobowiązany do czegoś (ten przypadek dotyczy małżeństwa), czego nie pojmuje lub obiektywnie nie jest w stanie wypełnić8.
Prawodawca kanoniczny, dopuszcza możliwość zwarcia związku małżeńskiego przez każdą osobę, która wyraża taką wolę zawarcia małżeństwa9. Jednak sama wola zawarcia związku małżeńskiego nie jest jednoznaczna z posiadanymi predyspozycjami do wypełnienia obowiązków małżeńskich. Zawierając związek małżeński stron powinna swoimi predyspozycjami zapewnić możliwości do realizacji zadań małżeńskich. Może się zdarzyć sytuacja, kiedy w myśl rzymskiej doktryny prawniczej – strona zobowiązuje się do czegoś czego nie jest w stanie zrealizować. W takiej sytuacji, można analizować działalność strony lub stron pod kontem inicjonowania problematyki, który mogła mieć podłoże psychicznie. Dochodzi do sytuacji, kiedy strony zawierając związek małżeński tworzą ze sobą system wzajemnych relacji, który ma charakter dysfunkcyjny na skutek procesu przyjęcia i odgrywania w nim ról, które nie mogły przyczynić się do wzajemnego wzrostu i zapewnienia realizacji zobowiązań małżeńskich.
Obecny kodeks prawa kanonicznego w sposób jednoznaczny ujmuje kwestię zdolności do zawarcia małżeństwa od strony dyspozycji (uwarunkowań) osobowościowych strony, która zawiera związek małżeński. Potrzebę analizy zdolności osobowościowej do zawarcia małżeństwa, sędziowie widzieli już od dawna10. Według kanonisty Sztychmilera11 – w latach 50, sędziowie Roty Rzymskiej prowadzili postępowania o nieważność małżeństwa z tytułów n.2 i 3 kan. 1095, w związku z tym, sędziowie już w tamtym okresie wychodzili naprzeciw potrzebom wiernych, kiedy jeszcze nie było soboru watykańskiego II. W czasie sobory, zrealizowano liczne postulaty, które uwzględniały najnowsze badania dotyczące osobowości człowieka i jego natury.
Osoba zaburzona psychicznie czy też posiadającą jednostkę chorobową, nawet jeśli ma „wystarczające używanie rozumu” – dotyczy kan. 1095 n.1, czyli oznacza to sytuację, kiedy osoba jest zdolna do wyrażenia konsensusu małżeńskiego, jednak może jednocześnie nie mieć wystarczającego „rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych” – dotyczy kan. 1095 n.2, może również nie być zdolna psychicznie do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich kan. 1095 n.3.12
1 KPK, c. 1095 n. 3.
2 Por. M. Żurowski, Problem rozeznania oceniającego, „Prawo Kanoniczne” 28 (1985), nr 3–4, s. 3.
3 Por. Tenże, Przedmiot zgody małżeńskiej i zdolności do wypełnienia obowiązków w ocenie umysłu poprzedzającej rozważną decyzję nupturienta, Studium w oparciu o nowe wyroki rotalne, „Prawo Kanoniczne” 26 (1983), nr 1–2, s. 243.
4 Autorów podaję za: S. Paździor, Przyczyny psychiczne niezdolności osoby do zawarcia małżeństwa w świetle k. 1095, n. 3, Lublin 2009.
5 M. Żurowski, Problem rozeznania, dz. cyt., s. 3.
6 Konstytucja duszpasterska o Kościele „Gaudium et Spes” nr 48, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002.
7 M. Rola, Ewolucja tekstu kanonów 1055–1095, „Prawo Kanoniczne” 29 (1986), nr 3–4, s. 310–311.
8 Tamże.
9 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Paulii PP. II promulgatus, „Acta Apostolice Sedis” 75 (1983) pars II, 1–317, Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Pallotinum 2008, c. 1058 (dalej KPK).
10 Grocholewski Z. Sędzia kościelny wobec ekspertyz neuropsychiatrycznych i psychologicznych. Prawo Kanoniczne 1988; 31, 5: 75–98.
11 Sztychmiler R. Istotne obowiązki małżeńskie. Warszawa: Wyd. ATK 1997.
12 Kodeks prawa kanonicznego. Poznań: Pallotinum; 1984.